АТА-АНАЛАРДЫ БІЛІМ БЕРУ ҰЙЫМДАРЫНДА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚОЛДАУ
БОЙЫНША НҰСҚАУЛЫҚ
- КІРІСПЕ
Кез-келген елдегі жағдайдың шынайы өлшемі – балаларға қаншалықты қамқорлық жасалуы, олардың денсаулығы мен қорғалуы, материалдық әл-ауқаты, білімі және әлеуметтенуі. 2022 жылы Халықаралық балаларды қорғау күніне орайластырылған сөзінде Қазақстан Республикасының Президенті Қ.Ж.Тоқаев мемлекеттік саясаттың балалық шақты қолдауды басты назарда ұстайтынын атап өтті: «... әлемде балалардың бақыты мен күлкісінен маңызды ештеңе жоқ. Өскелең ұрпақтың жан-жақты дамуы үшін қолайлы жағдайлар жасау әрқашан біздің мемлекетіміздің басты міндеттерінің бірі болды» [zakon.kz, 2022].
Қазіргі уақытта кез-келген мемлекеттің даму деңгейінің негізгі көрсеткіші ретінде анықталған адамның әл-ауқаты [Stiglitz, 2009], біздің республикамыздың ұлттық білім беру жүйесін дамытудың стратегиялық бағдарына айналды [Қазақстан Республикасының Президенті, 2022].
Адамның әл-ауқаты қоғам мен мемлекет дамуының әмбебап индикаторы ретінде әртүрлі аспектілерде қарастырылады. Дүниежүзілік Денсаулық сақтау ұйымы денсаулықты адамның физикалық, психологиялық және әлеуметтік әл-ауқатының жағдайы ретінде сипаттайды [Дүниежүзілік Денсаулық сақтау Ұйымының Жарғысы (Конституциясы), 2005].
Әл-ауқатұғымы білім беру сапасымен қамтамасыз етілген танымдық аспектіні де қамтиды. 2015 жылы оқушылардың қабілетін бағалау жөніндегі халықаралық PISA бағдарламасы аясында жүргізілген ауқымды зерттеуде оқушылар әл-ауқатының негізгі объективті және субъективті көрсеткіштері анықталды: физикалық денсаулық, білім деңгейі мен дағдылары, оқушылардың өздері және олардың өмірі туралы ойлары, мектеп ортасының әл-ауқаты, сондай-ақ оқушының мектептен тыс әл-ауқаты (мектептен тыс орта) [OECD, 2018].
ЮНИСЕФ тұжырымдамасына сәйкес «балалардың әл-ауқаты» ұғымы бірқатар көрсеткіштерді көрсетеді: материалдық әл-ауқат; денсаулық жағдайы және қауіпсіздік; білім беру; отбасындағы және құрдастарымен қарым-қатынас; тәуелді мінез-құлық факторлары; балалар мен жасөспірімдер әл-ауқатын субъективті қабылдау [UNICEF, 2007].
Қазақстанда балалардың хал-ахуал индексі сияқты ұлттық мониторингтік механизімін енгізу балалардың денсаулығы мен қорғалуының жай-күйі, олардың материалдық әл-ауқаты, білімі мен әлеуметтенуі туралы мемлекеттің қамқорлығының көрінісі болып табылады.
Бала хал-ахуалының индексі өскелең ұрпақтың ең өткір мәселелерін анықтау және шешу, балаларды қорғау саласындағы ведомствоаралық үйлестіруді күшейту үшін қажет. Кедейшілік пен азғындық балалардың денсаулығын, олардың танымдық қабілеттерінің дамуын, мектептегі үлгерімін, өмірлік ұмтылыстарын, өзін-өзі бағалауын, құрдастарымен және отбасымен қарым-қатынасын нашарлатады, тәуелді мінез-құлық факторларын анықтайды, баланың болашағына көлеңке түсіреді.
Психологтар мен мұғалімдер өскелең ұрпақтың инфантилизм сияқты ерекшеліктерін; эмоционалды байланыстардың болмауы және ақпараттың көптігі салдарынан жүйке жүйесі дамуындағы бұзылуларды; назардың жетіспеушілігі мен гиперактивтілікті аса алаңдаушылықпен атайды.
Өз-өзіне қол жұмсауға әкелетін балалардың психоэмоционалды жағдайының бұзылуы; балаларға қатысты қылмыстар, физикалық және психологиялық зорлық-зомбылық (қорқыту, кибербуллинг және т.б.); балалар қылмысы; электрондық кеңістіктің теріс әсері (интернет, әлеуметтік желілер) [Мацкевич, 2021].
Бүкіл әлемде ара-тұра орын алатын мазасыздыққа жауап ретінде қазіргі балаларға кез-келген стресстік жағдайда эмпатия, эмоционалды интеллект, есте сақтау қабілеті, сыни тұрғыдан ойлауы аса қажет.
Баланың әл-ауқатының басты факторы тәрбиеленіп жатқан отбасының әл-ауқаты болып табылады. Осыған орай бүгінгі таңда әрбір қазақстандық отбасына өмір сүру сапасын арттыру үшін қолайлы жағдайлар жасау туралы мәселе күн тәртібіне орынды қойылды.
Отбасы – бұл адамның бүкіл өмірлік циклімен бірге жүретін маңызды топ қана емес, сонымен бірге қоғам мен мемлекеттің тұрақты және орнықты дамуының негізі. Материалдық әл-ауқат қана емес, сонымен қатар адамның жеке бақыты көбінесе отбасындағы өмір сүру жағдайларына байланысты болмақ. Оның әл-ауқаты ұрпақтар арасындағы және отбасындағы қарым-қатынас мәдениетіне тікелей байланысты, демек, бұл - қоғам мен жалпы мемлекеттің әл-ауқаты [Томас, 2017].
Отбасы бала тәрбиесінің басты факторы ретінде өскелең ұрпаққа толыққанды өмір сүру жағдайларын қамтамасыз етуге арналған. Әр бала бақыт, махаббат пен түсіністік атмосферасында өсуі керек. Күрделі заманауи әлемде адамның өміршеңдігі әл-ауқаттың субъективті қабылдауына байланысты. Егер бала отбасында сүйіспеншілік пен қолдау көрмесе, онда ол эмоционалды күйзеліске ұшырайды, бұл агрессия, тежелу, қорқыныш, оқшаулану түрінде көрінеді. Зерттеушілердің пікірінше, бұл адам есейгенге дейін бірге жүреді.
Егер, керісінше, ата-аналар баласына сүйіспеншілік пен қолдау көрсетсе, онда ол эмоционалды жайлылық күйіне ие болып: сенімділік пен белсенділік; өзін-өзі бағалау мен бақылау; жетістікке ұмтылу сияқты құзіреттіліктерді меңгереді.
Зерттеушілер ата-аналарды баланың дамуы мен тәрбиесінің негізгі көзі ретінде қарастырады, олар балаға мектепте, ортаға бейімделуге, өз өмірін өз бетінше басқаруға қажетті дағдыларды игеруде маңызды рөл атқарады [Shepard, 1995].
Қазақстандық отбасылардың көпшілігінің балаларды толыққанды тәрбиелеу мен дамыту, олардыңәл-ауқатын қамтамасыз ету үшін қолайлы жағдайлар жасаудағы мүмкіндіктері қандай? Өкінішке орай, зерттеулер қазақстандық қоғамда отбасы институттарының әлсіреп, ғасырлар бойы қалыптасқан отбасылық құндылықтар мен дәстүрлердің жоғалып бара жатқанын анықтап отыр. Дәстүрлі білім беру тәжірибесі әрдайым қоршаған әлемнің келбетін өзгертетін терең, сапалы өзгерістерге сәйкес келе бермейді.
Адамдардың әлеуметтік жіктелуі күшейе түсті. Көптеген отбасылар үшін кедейліктен шығу қиынға айналды, өйткені табысы төмен және мүмкіндігі шектеулі отбасылардың балалары жақсы білім алуда, денсаулығын жақсартуда, жоғары жалақы алатын жұмысқа қол жеткізуде және т.б. әртүрлі қиындықтарға тап болады. Қазіргі ата-аналардың едәуір бөлігі, ең алдымен, өмір сүру, ақша табу мәселесімен айналысып, балаларымен араласуға жеткілікті уақыт бөлмейді, балалар ата-анамен ара-қатынастың жоғалуына байланысты өздерін жалғыз және психологиялық тұрғыдан дәрменсіз сезініп, кейде аға буындардан да жатсынатыны байқалады.
Мамандар қазіргі отбасылардың көпшілігі қолайсыз психологиялық климатпен, қарым-қатынастың тұрақсыз түрімен, отбасылық мақсаттардың бағдарсыздығымен, өмірдің мәнін прагматикалық парадигмаға дейін төмендетумен сипатталады деп алаңдайды.
Қолайсыз отбасылардың үлес салмағы өсуде. Отбасының қолайсыздық критерийлеріне мыналар жатады: асоциалды өмір салты; балалар мен ата-аналар арасындағы қатынастардың бұзылуы (қақтығыстар, зорлық-зомбылық, иеліктен шығару, немқұрайлылық және т.б.); ата-ана міндеттерін толық орындамау (баланы бетімен жіберу, қалыпты даму үшін қарапайым жағдайлардың болмауы, баланың мектепте бармауы және т.б.).
Қазақстандық отбасыларға балалардың әл-ауқатын қамтамасыз ету мәселелерінде қалай көмектесуге болады? Мемлекет қабылдаған маңызды әлеуметтік-экономикалық шаралардан басқа, ата-аналардың балаларды тәрбиелеу мен тәрбиелеуге қатысуын арттыру, отбасы мен мектептің өзара байланысын жақсарту қажет. Бұл қатынастар көбінесе ресми немесе қарама-қайшылықты сипатта болады.
Балалардың әл-ауқатын қамтамасыз етуде отбасы мен мектептің өзара әрекеттесуінің тиімді жолдарын анықтау ата-аналардың білімге қатысуын кеңейтудің заманауи тұжырымдамаларына көмектеседі. Ең танымал модель Д.Эпштейн [Epstein, 2007], оның ішінде мектепті, отбасын және жергілікті қоғамдастықты біріктіруге ықпал ететін іс-әрекеттің алты түрі бар.
Эпштейн балалардың білім алуына ата-аналардың қатысуының 6 деңгейін (түрлерін) анықтады:
1. Тәрбие (отбасыларға білім беру іс-әрекетінде балаларға көмектесетін қолайлы жағдайлар жасауға көмектесу).
2. Коммуникациялар (оқу бағдарламасы мен оқушының үлгерімі мәселелері бойынша үй мен мектеп арасындағы тиімді коммуникацияларды әзірлеу).
3. Волонтерлік (ата-аналарды мектептің волонтерлік қызметіне тарту және олардың тарапынан көмек пен қолдауды ұйымдастыру).
4. Үйде оқыту (отбасыларға балаға үй тапсырмасы мен икемділікті дамытуға қалай көмектесуге болатындығы туралы ақпарат беру).
5. Шешім қабылдау (ата-аналарды мектеп деңгейінде шешім қабылдау процесіне тарту, ата-аналар арасында көшбасшылар мен балалар өкілдерін дамыту).
6.Жергілікті қоғамдастықпен ынтымақтастық (мектеп бағдарламаларын, отбасылық тәжірибелерді, оқушыларды дамыту мен оқытуды нығайту үшін жергілікті қоғамдастықтың ресурстары мен қызметтерін анықтау және біріктіру).
Адамның үйлесімді дамуы ұлттық институтының мамандары жоғарыда аталған жағымсыз тенденцияларды еңсеруге қазақстандық қоғамда позитивті ата-ана әдістерін дамыту көмектеседі деген қорытындыға келді: рефлексия; ата-аналардың балалар мен қарым-қатынасы қалыптасатын құндылықтар мен тәрбие үлгілерін таңдау жауапкершілігі; әрбір балаға физикалық, интеллектуалдық және әлеуметтік-эмоционалды даму жағынан қолайлы ортаны қамтамасыз етуге ұмтылу.
Бұл кездейсоқ оқиғаларға жол бермейтін ата-аналарға жүйелі психологиялық-педагогикалық білім беруді қажет етеді. Жаңа оқу жылынан бастап әрбір жалпы орта білім беру ұйымының базасында ата-аналарды педагогикалық қолдау орталығы (бұдан әрі – Орталық) жұмыс істейтін болады. Орталық ата-аналар қоғамдастығының өкілдерін, отбасылық және қоғамдық тәрбие байланысына мүдделі әкімшілік және педагогикалық қызметкерлерді біріктіреді.
Орталықтың қызметі позитивті ата-ана мәдениетін арттыру арқылы балалардың қауіпсіздігін, денсаулығын және психологиялық әл-ауқатын қамтамасыз етуге арналған.
Позитивті ата-ана мәдениетінің мәні – баланың терең түсінігінде, оның қажеттіліктерін, сұраныстарын, мінез-құлқын, жеке тұлғаның толыққанды дамуы үшін қолайлы жағдайлар жасауда. Позитивті ата-ана – бұл мейірімді қарым-қатынасқа, қолдауға, баланың жеке басының күшті жақтарына, балалар мен ата-аналардың өзара ынтымақтастығын назарда ұстайтын тұлға.
Орталықтың қызметі балаларды тәрбиелеу және дамыту мәселелерінде ата-аналардың және балалардың басқа да заңды өкілдерінің құзыреттерін қалыптастыруға бағытталған. Орталықта ата-аналар интерактивті режимде балаларымен нақты позитивті қарым-қатынас жасауды, олардың психологиялық, эмоционалдық жағдайын түсінуді үйренеді, бұл балалар мен ата-аналар арасындағы қарым-қатынастың бұзылуы сияқты күрделі мәселенің туындамауына көмектеседі.
Ата-аналарды педагогикалық қолдау бағдарламаларының мазмұны ұлттық құндылықтарға, балалар әл-ауқатының теориялық негіздеріне сүйенеді, олардың жас ерекшеліктерін ескереді.
II. БІЛІМ БЕРУ ҰЙЫМДАРЫНДА АТА-АНАЛАРДЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚОЛДАУ ОРТАЛЫҒЫ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫДАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
Ұйымдастырушылық-әдістемелік тәсілдері
Әлеуметтік экономикалық жағдайлардың күрделілігіне қарамастан, отбасы балаларды әлеуметтендірудің негізгі институты болып қала береді. Ата-аналардың қазіргі әлеуметтік-экономикалық шындыққа қаншалық бейімделе алатынынан және позитивті ата-ана болу құзыретін қаншалық дамыта алатынынан біздің мемлекетіміздің балалары мен жастарының толыққанды дамуы мен жалпы әл-ауқаты қамтамасыз етілетін болады.
Позитивті ата-ана мәдениетін дамыту республиканың білім беру ұйымдарының педагогтарымен өзара іс-қимылда жүзеге асырылуы мүмкін. Позитивті ата-ана мәдениетінің мәні – баланың терең түсінігінде, оның қажеттіліктерін, тілектерін, белгілі бір мінез-құлықтың себептерін, жеке тұлғаның толыққанды дамуы үшін қолайлы жағдайлар жасауда.
Позитивті ата-ана – достық қарым-қатынасқа негізделген ата-ана стилі, бала мен ересек адамның қолдауы, өзара ынтымақтастығы. Мұндай тәсілдің нәтижесі – орталықтың мақсаттары мен міндеттерінде көрініс табатын біздің қоғамның басты байлығы ретінде балалардың әл-ауқатын қамтамасыз ету.
Педагогикалық қолдау орталығының мақсаты:балалардың әл-ауқатын қамтамасыз етуде мемлекеттік орта білім беру ұйымдары мен ата-аналар арасындағы тиімді өзара іс-қимыл үшін жағдайларды қамтамасыз ету.
Ата-аналарды педагогикалық қолдау орталығының міндеттері:
1) балалардың әл-ауқатын қамтамасыз ету үшін ата-аналардың педагогикалық мәдениетін, психологиялық-педагогикалық және әлеуметтік құзыреттерін дамытуға бағытталған ата-аналарға жүйелі педагогикалық қолдау көрсетуді ұйымдастыру;
2) білім беру ұйымы мен отбасы арасындағы балаларды тәрбиелеу мен дамытудағы өзара іс-қимылды нығайту;
3) отбасылық тәрбие процесінде балалардың әл-ауқатын қамтамасыз ету бойынша ата-аналардың уәждемесін арттыру.
Бұл ретте баланың әл-ауқаты оның физикалық және психикалық денсаулығын қолдауға және жақсартуға, сапалы білім берумен, даму мүмкіндіктерімен, қауіпсіздігімен және басқа да жағдайлармен қамтамасыз етуге бағытталған факторлардың жиынтық әсері кезінде қалыптасқан жағдай ретінде қарастырылады.
Орталық қызметінің принциптері:
● Ұлттық мәдениет, құндылықтар мен дәстүрлердің сабақтастығы;
●Үдерістің гуманистік бағыттылығы;
● Ата-аналарға дифференциалды және жекелей қолдау көрсету;
● Заманауи ғылым мен тәжірибенің озық үлгілерін пайдалану;
● Әлеуметтік серіктестікке басымдық беру, ресурстық ұйымдар мен білікті сарапшыларды тарту.
Орталықтың қызметі балаларды тәрбиелеу және дамыту мәселелерінде ата-аналардың және балалардың басқа да заңды өкілдерінің құзыреттерін қалыптастыруға бағытталған.
Бүгінгі таңда әр отбасына өз әлеуетін ашуға көмектесу, ата-аналардың алдында тұрған мәселелерді шешуге жәрдем беру маңызды. Бұл жағдайда келесі факторларды ескеру қажет:
1. Әр отбасының мықты жақтары мен маңызды практикалық дағдылары бар.
2. Ауызбіршілігі күшті отбасы кез келген қиындыққа төзімді болады.
3. Тіпті қиын кезде де ата-аналардың көпшілігі балаларын жақсы көреді және оларға қамқорлық жасайды.
Ата-аналарды педагогикалық қолдау Орталығының бағдарламалары балаларды тәрбиелеу және дамыту бойынша ата-аналық міндеттерді орындауды жеңілдетуге, ата-аналар мен балалардың нақты өмірде кездесетін мәселелерін шешуге ықпал етуге арналған. Тыңдаушыларына отбасының әлеуетін ашуға арналған идеялар мен құралдар, сондай-ақ балалармен табысты қарым-қатынас жасау, жеке тұлғаны дамыту үшін қолайлы орта құру тәсілдері ұсынылады.
Қатысушы ата-аналар балалардың мінез-құлқының қалай өзгертетінін біледі, баланың мінез-құлқындағы қажетті өзгерістерге қол жеткізуге мүмкіндік беретін әдістерді үйренеді. Ата-аналар балаларымен қарым-қатынастың экологиялық таза тәсілдерін меңгереді, бір-бірін тыңдау және есту қабілетін дамытады, балалардың өздерін қауіпсіз сезінуіне көмектесетін шектеулерді қалай қою керектігін түсінеді, отбасындағы қарым-қатынасқа жаңа көзқараспен қарайды.
Орталықтың тақырыптарымен танысу бойынша болатын кездесулер және ата-аналардан алынатын сауалнама осы жылдың 15 қыркүйегіне дейінгі кезеңде әр түрлі жастағы: 1–4 сынып; 5–9 сынып; 10–11 сынып оқушыларының ата-аналары үшін жүргізіледі.
Әр бағдарлама жылына сегіз сабақты қамтиды, олардың екеуі үшеуі мектептің өзіне қатысты мәселелер мен тақырыптар бойынша өткізілуі мүмкін.
Орталықтың сабақтары кестеге сәйкес, әр түрлі формаларды қолдана отырып, жеке өткізіледі.
Орталықтың қызметіне белсенді ата-аналарды, аға буын өкілдерін тарту көзделген.
Ата-аналар назар аударатын ұлттық құндылықтар
Ұлттық құндылықтар мәдениет жүйесінде ерекше орын алады. Құндылық қатынастары адам қызметінің негізгі түрлеріне сәйкес келетіні белгілі. Сондықтан жекелеген ұлттық мәдениет шеңберінде өндіріс пен тұрмыс құндылықтары, саяси, эстетикалық, құқықтық, әлеуметтік-экономикалық, этникалық, діни, адамгершілік-тәрбиелік құндылықтар ерекшеленеді. Ұлттың барлық құндылықтарында, соның ішінде материалдық құндылықтардың барлық түрлеріне енетін рухани бастама бар.
Ұлттық құндылықтардың жиынтығы материалдық объектілерді, рәміздерді, этникалық қауымдастық өмірлік маңызды деп таныған белгілерді де, психоэмоционалды сипаттағы құбылыстарды да қамтиды: тек осы этносқа тән темперамент үйлесімі мен қатынасы, ойлау түрі, дүниетанымы.
Ұлттық құндылықтар қажеттіліктердің, мүдделердің, көзқарастардың, құндылық бағдарларының, нанымдар мен идеалдардың, сенімнің, моральдың, осы халықтың өмірі ғасырлар бойы сақталған және оның мінезін анықтайтын ең қасиетті негіздердің жиынтығымен анықталады.
Бұл идеялық-дүниетанымдық стереотип ұлт өкіліне алдыңғы ұрпақтардан мұра болып, адам санасына «өте терең» еніп, осы халықтың сезімдері мен эмоцияларымен боялған.
Ұлттық құндылықтар халық шығармашылығында – эпоста, жырау шығармаларында, фольклорда, әйгілі шешендердің сөйлеген сөздерінде, сондай-ақ ойшылдар мен ағартушылардың шығармаларында айқын көрінеді. Осылайша, ұлттың идеалдары, сенімі, моральдық-адамгершілік негіздері бекітіліп, ұрпақтан-ұрпаққа беріледі.
Ата-аналарға арналған сабақтардың мазмұнында:
- Ертегі, аңыз-әңгімелер, батырлар жырларынан үзінділер келтіру (Ер Төстік, Алтын сақа, Алдар көсенің, Қожанасырдың әңгімелері, т.б.)
- мақал-мәтелдер, әр түрлі жанрдағы халық әндері;
- Дала ділмарларының шешендік сөздерінен, жыраулардың шығармаларынан мысалдар;
- Абай Құнанбаев, Ыбырай Алтынсарин, Ахмет Байтұрсынов және т. б. шығармаларынан үзінділер;
- Күні бүгінге дейін сақталып келген немесе өзгеріске ұшыраған салт-дәстүр, ғұрыптарды енгізу;
- материалдық мәдениеттің мысалдары (ұлттық тағамдар, киім-кешек, сәндік-қолданбалы өнер заттары, қазіргі уақыттағы ұлттық өнер туындылары). Осы материалдардың барлығы халықтың сан ғасырлық тәжірибесінде қалыптасқан адамгершілік тәрбиесінің негіздерін енгізуге мүмкіндік береді:
- ұрпақтар тізбегіндегі өз орнын білу (шежіре),
- аға буын тәжірибесі,
- негізгі адамгершілік ұғымдар,
- ерлер мен әйелдердің әлеуметтік рөлдерінің мәні (тарихи тұлғалардың мысалында),
- отбасындағы туыстық қатынастардың ерекшеліктері.
Ұлттық құндылықтар – ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан халықтың өткені мен бүгінгі шындығын анықтайтын және өскелең ұрпақты тәрбиелеуде туындап отырған мәселелерге қатынасын айқындайтын құбылыс.
Ата-аналар үшін сабақтарды өткізудің әдістемелік тәсілдерінің ерекшеліктері
Ересектердің тән белгілері мен ерекшеліктерін ескере отырып, ата-аналарды педагогикалық қолдаудың мақсатына білім беруді ұйымдастыруға және білім беру процесін әдістемелік қамтамасыз етуге, оқыту әдістері мен формаларын таңдауға жүйелі көзқарас сақталған жағдайда қол жеткізіледі.
Ата-аналарға педагогикалық қолдау көрсетудің өзіне тән ерекшеліктері бар:
1. Тыңдаушылар белгілі бір өмірлік және кәсіби тәжірибесімен дүниетанымы қалыптасқан, бала тәрбиелеуде өзіндік тәсілдері бар ересектер.
2. Ересек аудитория оқуға ынталы – оның оқуға дайындығы баланы отбасында тәрбиелеудің мақсаттары мен міндеттеріне және практикада қолдануға қажетті нақты білім алуына байланысты.
3. Оқытуды жоспарлау мен ұйымдастырудың ерекшелігі педагогикалық ағарту ғана емес, сонымен қатар оқытушылар құрамының әртүрлілігіне – мұғалімдерге, психологтарға, әртүрлі профильдегі сарапшыларға байланысты.
Ересектермен бірге оқытуды ұйымдастырған кезде мамандар андрагогиканың негізгі ережелерін ескеруге кеңес береді:
1) ересек адам – білім алушы (білім беруші емес) – оқу процесінде жетекші рөлге ие;
2) ересек адам қалыптасқан тұлға бола отырып, өзіне оқытудың нақты мақсаттарын қояды, дербестікке, өзін-өзі дамытуға, өзін-өзі басқаруға, өзін-өзі бақылауға ұмтылады;
3) ересек адамның оқу процесінде пайдаланылуы тиіс кәсіби және өмірлік тәжірибесі, білімі, іскерлігі, дағдылары болады;
4) ересек адам білім мен дағдыларды оқыту кезінде алған білімдерін тезірек қолдануды іздейді;
5) оқыту процесі негізінен оны шектейтін немесе оған ықпал ететін уақытша, кеңістіктік, тұрмыстық, кәсіптік, әлеуметтік факторлармен айқындалады;
6) оқыту процесі білім алушы мен білім берушінің бірлескен қызметі түрінде ұйымдастырылады.
Әдетте, ересектер оқудың қажеттілігін және оны нақты нәтижелерге қол жеткізу үшін қолдану мүмкіндігін көрсе, оқығысы келеді. Сонымен қатар, ересектер оқуға белсенді қатысуға тырысады, оқу жағдайларына өздерінің тәжірибелері мен өмірлік құндылықтарын ендіреді, оқу жағдайын олардың мақсаттары мен міндеттерімен байланыстыруға тырысады.
Ересек адамның көптеген отбасылық және әлеуметтік міндеттері бар, сондықтан ол негізгі кәсіби қызметінен қол үзбей оқи алады. Ересектер жаңа білім мен дағдыларды әртүрлі жылдамдықпен игереді, сондықтан олармен жұмыс істеу кезінде оқытуды дараландыруға, өзін-өзі бағалауды және әр адамның өзін-өзі бағалауын арттыруға ерекше назар аудару қажет.
Ата-аналарды педагогикалық қолдау процесінде мұғалімнің міндеті – тыңдаушылар өздерін оқу процесінің бірлескен авторлары болатындай етіп ұйымдастыру.
Ересектерді оқыту тыңдаушының алдында қосымша практикалық мүмкіндіктерді ашуға және интерактивті режимде жаңа дағдылар мен іскерлікті игеруге бағытталуы керек.
Оқыту интерактивтілігі және қажеттіліктерді алдын-ала бағалау, нақты тапсырмаларды орындау үшін қажетті дағдылар мен іскерліктерді қалыптастыруға, ересектерге оқытуды тиімді етіп мүмкіндік береді.
Оқытудың интерактивті әдістері
Оқу процесінде, ең алдымен, тыңдаушылар білім беру процесіне белсенді қатысатын, сәттілік жағдайын бастан кешіретін және сәйкесінше олардың мінез-құлқын ынталандыратын әдістерге назар аудару қажет. Осы талаптардың барлығына оқытудың интерактивті әдістері барынша жауап береді.
Интерактивті әдістертыңдаушылардың тек мұғаліммен ғана емес, сонымен бірге бір-бірімен де кең өзара әрекеттесуін, білім беру процесінде тыңдаушылардың белсенділігінің үстемдігін болжайды.
Оқытудың интерактивті әдістерін қолдануға негізделген білім беру процесі топтың барлық тыңдаушыларының осы процеске қатысуын ескере отырып ұйымдастырылады. Бірлескен қызмет дегеніміз әркім өзінің жеке үлесін қосады, жұмыс барысында білім, идеялар, іс-әрекет тәсілдерімен алмасады. Жеке, жұптық, топтық және ұжымдық жұмыс ұйымдастырылады, шығармашылық және жобалық қызметтің әртүрлі түрлері, рөлдік және іскерлік ойындар және т.б. қолданылады. Интерактивті әдістер өзара әрекеттесу принциптеріне, тыңдаушылардың белсенділігіне, топтық тәжірибеге, міндетті кері байланысқа негізделген. Білім беру қарым-қатынасы ортасы құрылады, ол ашықтықпен, қатысушылардың өзара әрекеттесуімен, олардың дәлелдерінің теңдігімен, бірлескен білімнің жинақталуымен, өзара бағалау мен талдау мүмкіндігімен сипатталады.
Мұғалімнің мақсаты оқудың ыңғайлы жағдайларын жасау, онда тыңдаушы өзінің жетістігін, интеллектуалдық қабілеттілігін сезінеді, бұл таным процесінің өзін нәтижелі етеді.
Интерактивті оқыту – бұл ең алдымен, ата-ана мен мұғалім және тыңдаушылар арасында өзара жүзеге асырылатын диалогтық оқыту.
Ата-ана тәрбиесінің интерактивті түрлерін қолдану міндеттері:
1) тыңдаушылардың талқыланатын тақырыпқа деген қызығушылығын ояту;
2) қаралатын материалды тиімді игеру, қойылған проблеманы шешудің жолдары мен нұсқаларын өз бетінше іздеу үшін жағдайлар жасау;
3) тыңдаушылар арасындағы өзара іс-қимыл дағдыларын қалыптастыру;
4) тыңдаушының саналы құзыреттілік деңгейіне шығу.
Интерактивті оқытуда мұғалімнің рөлі процесті және оны жалпы ұйымдастыруды реттеу болып табылады: қажетті тапсырмаларды алдын-ала дайындау, топтарда талқылау үшін тақырып пен сұрақтарды тұжырымдау, кеңес беру, жоспарланған жоспардың орындалу уақыты мен тәртібін бақылау. Бұл ретте қатысушылар әлеуметтік тәжірибеге – өздеріне және басқа адамдарға жүгінеді, бір-бірімен қарым-қатынасқа түседі, қойылған міндеттерді бірлесіп шешеді, ортақ тіл табады.
Ата-ана тәрбиесі барысында келесі интерактивті формалар қолданылады:
● дөңгелек үстел (пікірталас, пікірсайыс)
● ми шабуылы(брейнсторм)
● іскерлік және рөлдік ойындар
● case-study (нақты жағдайларды талдау, ситуациялық талдау)
●шебер сабақ
● тренинг, тренингтік жаттығу.
Ата-аналарға білім беру процесінде қолдануға болатын интерактивті оқытудың көптеген әдістері мен формалары бар. Сонымен қатар, шығармашылықпен жұмыс істейтін мұғалім сабақтың мақсатына байланысты жаңа әдістер мен тәсілдердідамыта алады, яғни білім беру процесін жетілдіру, модернизациялау процесіне белсенді қатысады.
Оқытудың интерактивті формаларына негізделген сабақты дайындау барысында мұғалімнің алдында белгілі бір тақырыпты зерттеу үшін оқытудың ең тиімді және қолайлы түрін таңдауда ғана емес, сонымен қатар мәселені шешу үшін бірнеше оқыту әдістерін біріктіруге мүмкіндік ашылатындығына назар аудару керек, бұл сөзсіз тақырыпты жақсы түсінуге ықпал етеді.
«Сабақ – дәріс емес, ынтымақтастық» жетекші идеясынан туындайтын интерактивті сабақта жұмыс істеу принциптері:
1. Барлық қатысушылар жасына, әлеуметтік мәртебесіне, тәжірибесіне, жұмыс орнына қарамастан тең.
2. Әрбір қатысушы кез келген мәселе бойынша өз пікірін айтуғақұқылы.
3. Жеке тұлғаны тікелей сынауға орын жоқ (тек идея сынға ұшырауы мүмкін).
4. Сабақта айтылғандардың бәрі іс-әрекетке арналған нұсқаулық емес, рефлексияға арналған ақпарат, өз жаңалықтарыңызды жасау мүмкіндігі.
Интерактивті сабақтың ерекшеліктері
Интерактивті сабақты өткізу кезінде бірқатар қажетті жағдайларға назар аудару ұсынылады. Сабақтың мақсаты, міндеттері мен күтілетін нәтижелері, қаралатын мәселелердің реттілігі, сабақты өткізудің әдістері, тәсілдері мен нысандары нақты айқындалуы тиіс; материалды беру логикасы түсіндіріледі; презентация, үлестірме материалдар дайындалады; техникалық жарақтандыру қамтамасыз етіледі.
Сабақ барысында өмірден алынған практикалық мысалдарды кеңінен қолдану, тыңдаушылардың жеке тәжірибесіне жүгіну маңызды.
Барлық сабақтар келесі құрылымға ие:
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлігі
III. Қорытынды
Кіріспесабақтың тақырыбы мен мақсатын түсіндіруді, алдағы жұмысқа оң көзқарас қалыптастыруды қамтиды. Позитивті көңіл-күйді, жақсы тілек, әзіл түрінде жасауға болады. Бұл жердешығармашылық үшін кең өріс бар! Позитивті көзқарас сенімді қарым-қатынас орнатудың, мақсаттардың ортақтығын анықтаудың өте маңызды сәті екенін есте ұстаған жөн. Бұл кезеңде сіз топта жұмыс істеу ережелерін (егер сабақ бірінші болмаса) айта аласыз немесе еске түсіре аласыз. Мысалы:
● қатысушылардың пікірін құрметтеу;
● мейірімді болу;
● ұқыпты, жауапты болу;
● сөйлеушінің сөзін бөлмеңіз;
● өзара әрекеттесуге ашық болу;
● қызығушылық таныту;
● ережені ұстаныңыз;
● топта жұмыс істеу ережелерін сақтау.
Негізгі бөлім.Негізгі бөліктің ерекшеліктері интерактивті сабақтың таңдалған формасымен анықталады. Сонымен қатар, сабақты өткізудің кез келген нысаны проблеманы қоюды, қатысушылардың ұстанымдарын анықтауды, мәселені шешу жолдарын іздеуді, нәтижелерді жобалық, шығармашылық қызметте көрсетуді қамтиды. Негізгі бөлімге ата-аналарға тәрбие процесінде қажет болатын маңызды дағдыларды пысықтауды көздейтін әртүрлі жаттығулар, тапсырмалар кіреді. Бұл кезеңде пікірталас әдістері, кейс-стади, миға шабуыл және т.б. қолданылуы мүмкін.
Қорытындығақорытындылар (рефлексия), пайдалы ұсыныстар, сұрақтар мен жауаптар кіреді.
Рефлексия тыңдаушыларды эмоционалды аспектке, сабақ барысында сезінген сезімдерге шоғырландырудан басталады. Сабақты рефлексивті талдаудың екінші кезеңі – бағалау (қатысушылардың қолданылған әдістердің мазмұндық аспектісіне қатынасы, таңдалған тақырыптың өзектілігі және т.б.). Рефлексия мұғалімнің жалпы тұжырымдарымен аяқталады.
Рефлексия жүргізуге арналған сұрақтардың шамамен тізімі:
● Сізге не әсер етті?
● Сабақ барысында сізге не көмектесті және не кедергі болды?
● Сабақ барысында сізді таң қалдырған нәрсе болды ма?
● Шешім қабылдау процесінде сіз нені басшылыққа алдыңыз?
● Өз іс-әрекеттерін жасау кезінде топ мүшелерінің пікірі ескерілді ме?
● Сіз өзіңіздің және топтың әрекеттерін қалай бағалайсыз?
● Сабақ барысында қандай жаңалықтар аштыңыз?
Ата-ана тәрбиесі саласында интерактивті оқыту бір мезгілде бірнеше міндеттерді шешуге мүмкіндік береді, олардың ішіндегі ең маңыздысы тыңдаушылардың позитивті, жауапты ата-ана туралы түсініктерін дамыту, отбасында қарым-қатынастың маңызды дағдыларын қалыптастыру.
Сонымен бірге тыңдаушылардың жеке басының дамуы да орын алуда. Олар коммуникативті дағдылар мен іскерліктерді игереді, эмоционалды интеллектті дамытады, әріптестерін, жақындарын, балаларын естуді, тыңдауды үйренеді, шығармашылық пен қиялды, белсенді өмірлік ұстанымды дамытады. Мұның бәрі өзін-өзі құрметтеуге, басқа адамның жеке басын құрметтеуге, ішкі әлеуетін ашуға ықпал етеді.
Ата-аналарды тәрбиелеудің белгіленген тәсілдері жоғары мотивацияны, білімнің беріктігін қамтамасыз етеді, шығармашылық пен қиялды, қарым-қатынасты, белсенді өмірлік ұстанымды, даралықтың құндылығын, өз ойын білдіру еркіндігін дамытады және белсенді әрекетке итермелейді.
Пайдалану бойынша практикалық ұсыныстар
оқытудың интерактивті әдістері
«Кейс-стади»әдісі(case-study)
«Кейс-стади» әдісі– бұлпрактикалықжағдайларда, типтікмысалдардажәненақтыөмірдегіерекшежағдайлардаоқытудыңәдісі.
Кейс-стади – «ситуациялық оқыту» технологиясының негізгі әдісі. Ол тыңдаушыларға пікір алмасу, өз ұстанымдарын білдіру және нақты өмірде туындайтын практикалық мәселелердің шешімдерін іздеу дағдыларын игеру үшін объективті мүмкіндіктер жасайды.
Ситуациялық оқыту технологиясының мақсатыныңнегізгі назарыдайын білімді игеруге емес, оларды «оқытушы-тыңдаушы» жүйесіндегі субъект-субъектілік өзара әрекеттесу процесінде дербес өндіруге аударылады. Білімді игеру процесіндегі серіктестік (тең қарым-қатынас) осы оқыту технологиясының негізгі принциптерінің бірі болып табылады.
Кейс-стади қатысушыларының өз міндеттері бар. Тыңдаушылар үшін маңызды:
1) іс материалдарымен танысу, сабақ идеяларын түсіну;
2) алдыңғы қатарға шығатын мәселелерді бөліп көрсетіңіз және оларды қарастырыңыз;
3) ситуациялық модельді талқылау;
4) проблемалық жағдайды шешу бойынша өз сынамалы ұсыныстарын (алдын ала) қорытындыларын жазу;
5) пікірталасқа, сөз сөйлеуге белсенді қатысуға, өз біліміне, өз тәжірибесіне, өз сезімдеріне негізді түрде сүйену;
6) альтернативті көзқарастарды тыңдау және өз көзқарастарын дәлелдеу;
7) алынған білім мен дағдыларды отбасылық тәрбиеде қалай қолдануға болатындығы туралы ойлану.
Оқытушының функциялары:
1) субъектінің нақты өмірінде қалыптасқан нақты проблемалық жағдайдың моделін әзірлеу. Бұл модель оқу материалының кейсі(көлемі 2–3 беттен тұратын мәтін). Мәтінде қайшылық болуы керек (проблемалық жағдай, жанжал) –талқылау тақырыбы;
2) бүкіл оқу курсының құрылымындағы кейстің орнын, сондай-ақ оның оқу сабағының (немесе бірнеше сабақтың) құрылымындағы орнын айқындау;
3) тыңдаушылардың назарын ситуациялық тапсырманың маңызды аспектілеріне аударатын негізгі мәселелерді таңдау пікірінұйымдастыруға ықпал етеді, белсенді бірлескен қызметке итермелейді;
4) тыңдаушыларды кейспен (берілген жағдаймен) жұмыс істеу мақсатымен, шарттарымен және қағидаларымен таныстыру;
5) аудиторияда тыңдаушыларға дәйекті түрде жауап беруге мүмкіндік беретін осындай пікірталас сұрақтарын қарау «біз немен айналысамыз?», «жеке элементтерді қалай біріктіруге болады?», «не істеу керек?», «бұл нені білдіреді?»;
6) пікірталастың негізгі бағытын қамтамасыз ету, ситуациялық жаттығудың жалпы мәнмәтінін қолдау, идеяларды дамытуға көмек көрсету, пайымдауға ынталандыру, талқылауды белгілі бір тұжырымдарға келтіру;
7) тыңдаушыларды (сабақ соңында) қорытындыларды талдауға және пікірсайыстың түйіндемесін жазуға тарту;
8) «ситуациялық оқытуда» тыңдаушының нақты рөлдерін ауыстыру үшін психологиялық-педагогикалық жағдайлар жасау – оны объектіден осы процестің субъектісіне айналдыру;
9) тыңдаушылардың шығармашылық қызметін (талдау сессиясы кезінде) және олар қабылдаған шешімдерді талдау.
«Кейс-стади» әдісінің ерекшеліктері:
● шығармашылық топтардағы тыңдаушылардың топтық жұмысы;
● белгілі бір отбасында туындауы мүмкін нақты динамикалық жағдайды модельдеу;
● ситуациялық тапсырмада проблеманың немесе жанжалдың болуы (мәселе ойын шарттарымен немесе жағдайдың өзгеруімен немесе объектіні басқару қажет болған жағдайда объективті түрде туындауы мүмкін);
● жағдайда тәуелсіз, шаблондық емес шешімдерді қажет ететін проблеманың болуы;
● ойынға қатысушыларды нақты өмірде әрекет етуге итермелейтін мотивацияның болуы.
«Кейс-стадиді» пайдаланудың нәтижесі тек алынған білім ғана емес, сонымен қатар жауапты ата-ананың қалыптасқан дағдылары, жеке тұлғаның маңызды қасиеттері болып табылады.
Тренинг.Тренинг – әлеуметтік-психологиялық оқыту мен тұлғаны дамытудың интерактивті әдістерінің бірі. Тренингтер жүйеге шағын теориялық модульдермен біріктірілген (әрқайсысы 5–15 минут) әртүрлі жаттығулар мен ойындар жиынтығынан тұрады.
Тренинг даму және үйлестіру мақсатында жеке тұлғаның немесе топтың психологиялық құбылыстарына қасақана өзгерістер енгізудің көпфункционалды әдісі. Ол өзінің мүмкіндіктерін, қойылған мақсаттарды іске асыру шарттарын талдауға алғышарттар жасайды, жолдарды анықтауға және өзін-өзі дамыту құралдарын анықтауға, өз іс-әрекеттерін белгілі бір бағытта ұтымды жоспарлауға және ең бастысы, байланыс әлеуметтік тобында осы құралдарды сынақтан өткізуге мүмкіндік береді. Тренингтің құбылысы– тікелей қатысушылар қазіргі өмірдің талаптарына сәйкес келетін осындай дайындықты алады. Онда қатысушылар модельденген және табиғи жағдайларда өз рөлдерін ойнайды.
Әлеуметтік-психологиялық тренингтің негізгі мақсаты – тұлғаны дамыту. Осы негізгі мақсатпен қатар бірқатар серіктер ерекшеленеді:
1) қатысушылардың әлеуметтік-психологиялық құзыреттілігін арттыру;
2) олардың басқалармен тиімді қарым-қатынас жасау қабілетін дамыту;
3) қатысушылардың белсенді әлеуметтік ұстанымын қалыптастыру;
4) олардың өз өмірінде және айналасындағылардың өмірінде елеулі оң өзгерістер жасау қабілетін дамыту;
5) отбасылық тәрбие мәселесінде жаңа білім, білік және дағдыларды қалыптастыру.
Тренинг оның қатысушыларының белсенді интеллектуалды қызметін ғана емес, сонымен қатар эмоциялар мен сезімдермен жұмыс істеуді де қамтиды. Бұл команданы тез (бірнеше күн ішінде) біріктіруге мүмкіндік береді. Мінез-құлықты түзетуде, әлеуметтік дағдыларды қалыптастыруда және жеке мәселелерді шешуде тренингтің тиімділігі жоғары.
Практикалық сабақтарды өткізудің бір түрі ретінде тренингтің артықшылығы– адамның өзін-өзі ашуы, интроспекциясы және өзін-өзі дамыту үшін уақытты пайдаланудың жоғары т